Hoe D66 terugkwam in Gelderland

QUIRIJN VISSCHER − 08/02/13, 00:00

De Democraten zijn terug in de regio. Veel politieke nieuwelingen mochten meteen meebesturen. Hoe pakt dat uit in Gelderland?

Ze hadden bij D66 in Wageningen met alle scenario’s rekening gehouden op 3 maart 2010. “Op één na”, zegt fractievoorzitter Karin van der Burgt op het stadhuis. “Dat we de grootste zouden worden.” Nu leidt de 48-jarige mediator, zelf nieuwkomer in de politiek, een fractie met nog vier groentjes én de nestor van de raad. Ze schoten van twee naar zes zetels en waren ineens de grootste fractie. Tijd om te wennen tussen de ervaren raadsleden was er amper. Ze werden in het diepe gegooid.

Wageningen, thuisstad van partijleider en oud-burgemeester Alexander Pechtold, sprong er destijds uit voor D66 met 21,6 procent van de stemmen. Maar ook elders herrees de verpieterde partij lokaal. Bij de Provinciale Statenverkiezingen een jaar later gebeurde hetzelfde. Al staat D66 in de peilingen voor de Tweede Kamer niet op recordwinst, de lijn blijft stijgend. Het ledenaantal groeide van 18.507 in 2010 tot 23.344 nu. Dus houdt D66 nieuweledendagen, zoals 9 februari in Gouda.

Ook in Gelderland wemelt het van de nieuwe leden. Ze doen hun eerste politieke ervaringen op in gemeenteraden en bij de Provinciale Staten. Ook waren er in 2010 en 2011 nieuwe wethouders en gedeputeerden nodig. De oude garde bleek met pensioen. In Wageningen kregen lijsttrekker Michiel Uitdehaag (34) en Van der Burgt advies van een oud-wethouder die medio jaren negentig in functie was namens D66, ver voor het politieke leven begon van Uitdehaag en Van der Burgt.

In Gelderland – de provincie van partijcoryfeeën Pechtold en Jan Terlouw – hebben veel D66′ers hun winst op eigen houtje verzilverd aan de onderhandelingstafels. Vijftien D66-wethouders traden aan in Gelderland nadat D66 er van 30 naar 85 raadszetels was gegaan. In Lingewaard was D66 vier jaar weggeweest, maar stootte bij de terugkeer meteen door tot de bestuurscoalitie. D66 onderhandelde zich in Nijmegen (van 2 naar 6 zetels) eigenhandig naar twee wethoudersposten.

Gelderse D66′ers hebben de rentree van hun partij en hun eigen entree in de coalitiepolitiek niet als heksentoer ervaren. In Wageningen wenste D66 een andere bestuursstijl. Op eigen initiatief besloten Uitdehaag, oud-gemeenteambtenaar, en Van der Burgt meteen maar de knuppel in het hoenderhok te gooien: een compleet openbare formatie. Informateur Annelies Verstand, oud-staatssecretaris van D66, moest er zelfs aan wennen, zegt Van der Burgt. “We formeerden met TV Gelderland erbij.”

Die formatie was vast een stunt van Pechtold dachten veel Wageningers. In 2010 kwamen er immers ineens ook Kamerverkiezingen na de val van het kabinet-Balkenende IV. Openbaar kon de formatie niet zijn geweest, hoorde Uitdehaag regelmatig. “Ik krijg de formatie nooit uitgelegd”, zegt hij op zijn wethouderskamer. “Nog steeds niet.” Een coalitiecrisis in de vorige raadsperiode had D66, toen een kleine oppositiefractie, de les geleerd dat beslotenheid averechts werkt.

“We noemden de openbare formatie een experiment”, zegt Van der Burgt, D66′er sinds 2006. “Als het mislukt, kunnen jullie ons de schuld geven, zei ik tegen de andere fracties. Ook individuele gesprekken met de informateur waren openbaar.” Misschien was het onbevangenheid, relativeert ze. Uitdehaag: “Je moet niet bang zijn als er dingen mislukken. Je moet lef tonen. Er zijn heel veel zinvolle dingen te zeggen over transparantie, maar je moet het uiteindelijk gewoon doen.”

Die zelfbewuste D66-toon klinkt ook in de Gelderse Statenzaal. Michiel Scheffer (48) is daar het D66-boegbeeld. “Ik ben een partijtijger”, grapt hij: D66′er sinds zijn achttiende verjaardag en al dertig jaar actief, vooral achter de schermen. Sinds twee jaar staat de Nijmeegse ondernemer zelf in de politieke arena en leidt een coalitiefractie met nieuwkomers op alle vier de zetels. Een eenmanspostje was de fractie voorheen. En Scheffers voorganger was al weg. Die werd in 2010 wethouder in Arnhem.

Scheffer vindt zo’n nieuwe fractie ‘verfrissend’: “Toen we begonnen, zei ik tegen de coalitiepartners: geen torentjesoverleg elke maand met gedeputeerden erbij. Hoogstens twee keer per jaar bijpraten. Nou, dat was de VVD niet gewend”. Hij vindt het jammer dat veel klassieke vergadergebruiken in het Huis der Provincie zijn blijven bestaan. “Hoe de PVV Gelderland, ook onervaren, de beuk erin gooit, is ook verfrissend. Alleen lijkt nu elke vergadering een debatwedstrijd.”

Scheffer kon het wel waarderen dat juist de SGP, liefhebber van klassieke politieke omgangsvormen, voor D66 een kleine uitzondering maakte. De SGP-fractieleider onderbrak hem in zijn maidenspeech en zoiets is onder politici not done. “Hij wilde weten waar D66 staat als nieuwe coalitiepartij”, vertelt Scheffer. “Ik heb een remonstrants verhaal gehouden dat D66 geloof een individuele aangelegenheid vindt. Zoiets moet toch kunnen in een debat? Erg leuk.”

Een scherper, politieker debat blijkt in Gelderland hét bestuurlijke D66-kroonjuweel. Geen roep om referenda. Geen bestuurlijke theorieën. Regionale D66-nieuwkomers zijn doeners en ‘transparantie’ is hun stopwoord. Scheffer: “In tegenstelling tot in de jaren negentig neemt D66 in gemeenten meer risico’s om herkenbaar te zijn, zoals met wethouders van onderwijs, financiën of, zoals in Apeldoorn, grondzaken. D66′ers zijn bereid zware keuzes te maken. Ze hoeven ook niet per se wethouder te zijn.”

Dat lijsttrekker Uitdehaag wethouder werd, was geen uitgemaakte zaak. Van der Burgt: “We hadden voor twee mogelijke wethoudersposten twee verschillende kandidaten. Voor die post die we kregen (ruimte, wonen, bereikbaarheid, QV) was dat Michiel. In het openbaar heb ik de twijfel uitgesproken of hij het wel zou kunnen gezien zijn leeftijd.”

Hij kreeg het vertrouwen en werd ook locoburgemeester in de kleine, maar kosmopolitische universiteitsstad. Waarom? “Hij heeft dossierkennis.”

Een zakelijke benadering van de politiek wil D66 uitventen. In Nijmegen bijvoorbeeld, het voormalige linkse bolwerk ‘Havana aan de Waal’ van GroenLinks, PvdA en SP. D66 groeide er van twee naar zes raadszetels die allemaal door nieuwkomers werden ingenomen. Zo’n nieuwkomer is raadslid Tobias van Elferen (30). Hij werkt bij Michiel Scheffer op kantoor in de trendy stadswijk Nijmegen-Oost en is trots op zijn partij die twee wethouders levert: “Onervarenheid is misschien ons sterkste punt”.

“Onze fractievoorzitter was 23 jaar toen hij begon”, legt hij uit. “De coalitieonderhandelingen deed hij vrijwel alleen. We hoefden geen hulp te krijgen van het partijbureau.” D66-trofeeën die zijn binnengehaald, vindt Van Elferen de D66-wethouder van financiën, meer openbaarheid over het grondbeleid en een miljoen euro extra voor cultuur. “Wij slaan een brug tussen links en rechts. In veel gemeenten waar D66 aan boord wordt gehaald, kan het bestuur gewoon verder zonder grote veranderingen.”

In steeds meer gemeenten wil D66 zelf weer meedoen. Bij de gemeenteraadsverkiezingen in 2014 wil de partij alleen al in Gelderland terugkeren in Beuningen, Brummen, Harderwijk, Maasdriel en Winterswijk. De stemmenpercentages die D66 daar behaalde bij de Tweede Kamerverkiezingen in september vorig jaar, zouden vertaald naar raadszetels een lokale terugkeer betekenen. Eerder is dat al gelukt in de Achterhoek, waar D66 succesvol was in Berkelland en Oude IJsselstreek.

Coalitiedeals voorkoken achter de coulissen vinden D66′ers niet fijn. Zo gebeurde het in Gelderland dat nieuwe D66′ers in de Staten en Nijmegen tegenover de kersverse D66-wethouder in Lingewaard kwamen te staan. Gelderland en de Stadsregio Arnhem-Nijmegen betalen mee aan doortrekking van de A15 met een brug in Lingewaard, spraken ze af met het Rijk. Die gemeente eiste een tunnel en de lokale D66-wethouder was not amused: hij was buiten deze besluitvorming gehouden.

Gelderse D66′ers probeerden in Den Haag tevergeefs de optie voor een tunnel open te houden. “We zullen de eersten zijn om daar op te wijzen als zich de gelegenheid voordoet”, zegt Scheffer. “Maar dit was een coalitiebelang.” Het is niet erg dat D66 zichtbaar verdeeld was, vindt Van Elferen. Alles beter dan gesloten deuren. “Dan liever transparantie waarbij je soms denkt: wat een rommeltje.” Het past volgens hem ook bij D66: “Onze partij wil blijven uitleggen waarom iets nodig is.”

In Wageningen is de politieke stijl van D66 niet anders. Van der Burgt moet in de marmeren hal van het stadhuis zelfs zoeken naar Uitdehaags wethouderskamer. Ze zoeken elkaar daar amper op, al ontlopen ze elkaar natuurlijk niet. Soms is kort contact nodig. De nieuwkomers hebben simpelweg geen collectief politiek geheugen en Uitdehaag heeft die juist wel. Maar dualisme staat hoog in het vaandel in Wageningen. De fractie mag lekker zijn eigen gang gaan.

D66 probeert in de levendige stadspolitiek een andere bestuursstijl uit waarin gunnen centraal staat. In plaats van vijf wethouders telt Wageningen er nu drie. Elke coalitiepartij (D66, GroenLinks, PvdA) kreeg een stevige fulltimer. Uitdehaag: “Fracties mogen buiten ons hoofd- lijnenakkoord frank en vrij meerderheden zoeken over onderwerpen die er niet in staan. Ook eenzetelpartijen kunnen iets voor elkaar krijgen. Dat maakt politiek leuk, ook voor de kiezer. Er is wat te halen.”

“Soms heb ik geen idee wat de D66-fractie gaat stemmen”, bekent Uitdehaag. “Je moet vertrouwen hebben in het duale stelsel en er ook naar handelen. De burgemeester van Ede belde me op een dag na een vergadering en zei: ik las in de krant dat een deel van je fractie heeft tegengestemd. Hij kon niet begrijpen dat zoiets kan bij ons.”

Fouten maken mag, vindt Van der Burgt: “Alles was nieuw voor mij. Ik kende niet alle vergaderregels. Weet ik iets niet, dan vraag ik een schorsing aan.”

Maar D66 in Wageningen leert snel. De partij paste het speelveld zelf aan: minder wethouders, geen dichtgetimmerd coalitieakkoord en minder voorspelbaarheid. Uitdehaag hoopt vurig dat D66 volgend jaar in een volgende coalitie komt. “Werken aan de bestuursstijl is nooit af. Als we onverhoopt niet in de nieuwe coalitie zouden meedoen, is dat jammer. Dan zijn we terug bij af. Het zou heel erg zijn als de bestuursstijl alleen ‘een dingetje van D66′ zou blijken te zijn.”

Scheffer wil voorkomen dat D66 een jojo-partij blijft met diepe dalen na verkiezingszeges. Hij is in de race voor het partijvoorzitterschap. In maart kiezen de leden. Scheffer wil een hechte partij smeden: “Het GroenLinks-rapport toont dat verbindingen met leden van vitaal belang zijn en dat Kamerleden echte volksvertegenwoordigers zijn. Leden zijn je trouwste kiezers. Als je die niet koestert, koester je je kiezers niet. Daarnaast: het moet ook leuk zijn om lid te zijn van een politieke partij.”

Zelf ziet hij geen scheidslijn tussen politiek en burgerschap, stelt hij. Toen de oude cinematheek in Nijmegen-Oost dichtging vorige maand, twitterde hij snel ‘crowdfunding’. Als politicus heeft hij veel volgers. Dit ‘cultuurmonument’ moet blijven, vindt hij.

Drie dagen later bleek al 20.000 euro te zijn toegezegd en zat zijn huiskamer vol met enthousiaste filmfanaten. Scheffer is ineens ook penningmeester van een filmhuiscomité. “Dat burgers in onderling vertrouwen iets regelen, ook dat is typisch D66.”

De grootste partij
Sinds de verkiezingen (landelijk en lokaal) in 2010 doet D66 het goed. Het totaal aantal raadszetels voor D66 steeg toen van 144 naar 534. D66 werd de grootste partij in Delft, Haarlem, Hilversum, Leiden en Wageningen. In veel gemeenten was D66 terug na jaren afwezigheid. Bij de herindelingsverkiezingen eind 2010 werd ook veel gewonnen. Na de Provinciale Statenverkiezingen in 2011 was D66 terug van weggeweest in de Staten van Friesland, Overijssel, Drenthe, Flevoland en Zeeland. Van 9 Statenzetels in 2007 groeide D66 naar 42. Die groei leidde tot zetelwinst in de senaat, Statenleden kiezen immers Eerste Kamerleden. Er leken zes D66-senaatszetels (plus vier) in te zitten, maar door een ongeldige stem werden het er vijf (plus drie).